Cumhuriyet, devlet başkanını belirli dönemlerde halkın seçtiği bir hükümet biçimidir. TDK’ya göre Cumhuriyet, bir devletin, egemenliğini elinde bulundurduğu ve temsilcilerle kullandığı devlet biçimidir.
Cumhuriyet olarak yönetilen hükümet biçimi, veraset ile yönetici atama yöntemini reddetmiştir. Cumhuriyet ile halk, yönetimini beğenmediği veya sevmediği yöneticileri seçimlerle değiştirme fırsatına sahiptir. Yönetim toplum ile halkın, istek ve önerilerini dikkate almak zorundadır. Yani hükümetin iradesi mutlak olmayıp, halkın iradesi ile sınırlıdır. Toplumu keyfi biçimde yönetemezler.
Etimolojik ve tarihi köken
Cumhuriyet kelimesi, Arapça kökenli olup 18. yüzyılda Osmanlı Türkçesinden türetilmiş bir isimdir. Cumhur, “toplamak, topluluk oluşturmak” anlamına gelen Arapça kökenli kelimedir. Cumhuriyet kelimesi ise Türkçeden türetilmiştir.
“Topluma ait, halka ait” anlamına gelen Cumhuriyet kelimesi, Arapça جمهور cumhūr (aidiyet) kelimesine aittir. Bu kelime, “iye” ekinin eklenmesinden türemiştir. Cumhuriyet, 18. yüzyılda Avrupa monarşisine tabi olmayan ülkeleri anlatır. Bu, Latince (Respublica) ve Fransızca (Republique) kelimelerinin Türkçe çevirisi olarak kabul edildi. Cumhuriyet ilk olarak Temmuz 1776’da Amerika Birleşik Devletleri’nde kabul edildi. 1789’da ise Fransa’da ilan edildi.
Osmanlı İmparatorluğu içinde Cumhuriyet fikri, ilk olarak 1870’lerde genç Osmanlılar tarafından tartışıldı. Ancak açıkça desteklenmemiştir. Düşünürler, Cumhuriyet’in en ideal biçiminin, özgürlük olduğunu savunurlar. Onlara göre devletler, tarafsız ve hiçbir zümreye imtiyaz vermeyen bir hükümetle yönetilmelidir. Demokratik düşünürler, Cumhuriyet’i, özgür ve demokratik bir devlet olarak görürler.
Ancak ülkeler ve hükümetler, Cumhuriyet’i benimseme konusunda farklı uygulamalar sergiledi. Örneğin, 1990’dan önce Sovyetler Birliği’nde Cumhuriyet olmasına rağmen komünist ve kapitalist sistemle yönetildi.
Türkiye’de Cumhuriyet, 29 Ekim 1923’te ilan edildi. 1924 Anayasası’nın 1. maddesinde yer aldı. 1961 Anayasası da devlet şeklinin Cumhuriyet olmasını sağladı. Ayrıca değiştirilmesinin teklif dahi edilemeyeceğine karar verildi.
1982 Anayasası, kuruluşundan beri Cumhuriyet’in kabul edildiğini beyan etmek için birçok madde eklediler. Cumhurbaşkanı da göreve başlarken Cumhuriyet’in ilkelerine saygı göstereceklerine dair yemin eder.
Türkiye’de Cumhuriyet nasıl ilan edildi?
Türkiye’de 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Ancak 23 Nisan 1920’den itibaren bu yeni düzenin kurulması için altyapı oluşturulmaya başlandı. 1922’de bu çalışmalara uygun olarak saltanat ve padişahlık yasal olarak kaldırıldı. Türkiye Parlamentosu da 1 Kasım 1922 gecesi halifelik ile saltanatı birbirinden ayırdı. Daha sonra ise saltanatı da tamamen kaldırmıştır.
Cumhuriyet’in organları nelerdir?
Cumhuriyet, halkın kendi kendini yönettiği bir yönetim biçimidir. Her Cumhuriyet rejiminin temeli, hep aynı kurallar etrafında döner. Her ülke ve toplum bu temel kuralları kendi kültürüne göre değiştirir.
| Cumhuriyet ile yönetilen ülkelerdeki ana temel yapılar şunlardır: |
| Devlet Başkanlığı (Cumhurbaşkanlığı): Belli bir dönem için seçilir. Bu makamın sınırlı yetkisi vardır ve genellikle temsilidir. |
| Yasama organı: Halkın adına seçilmiş milletvekillerinin oluşturduğu bir veya iki meclisten oluşur. Ne kadar milletvekili çıkacağı gibi konular, yasama organı tarafından kanunlarla belirlenmiştir. Oy oranları ülkelerde farklılık gösterse de Cumhuriyet rejiminin ana omurgasını oluşturur. |
| Yürütme organı: Devlet başkanının sorumluluğu ve yönlendirmesi altındaki meclise hesap veren kabinedir. Özgürlük ve eşitlik ilkelerine uygun olarak hukuk çerçevesinde hareket eder. Vatandaşlara adil davranır. |
| Yargı organı: Başta Anayasa Mahkemesi olmak üzere bağımsız hâkimler, millet adına yargılama ve hüküm verme yetkisini kullanırlar. |
Cumhuriyete iki ana fikir egemen olmuştur. Bunlar, özgürlük ve eşitlik ilkeleridir. Genelde insanlara, özelde vatandaşlara tanınan temel haklar, bu ana fikirden kaynaklanır.
Kaynakça
